تاريخچه گنبد طلاي حرم علي‌ابن‌موسي الرضا(ع)

طبق كتابهاي تاريخي ، اولين گنبد بالاي معبد مقدس امام رضا (ع) به دستور سلطان سنجر سلجوقي (552-511 هجري قمري) و به كوشش وزيرش شرف الدين كومي ساخته شده است. در آن زمان ، گنبد مجهز به كاشي بود. گنبد اصلي همان چيزي است كه اكنون از داخل معبد مقدس ديده مي شود ، و آثار و مقرنس هاي سطح آن قابل مشاهده است. بنابراين ، سقف داخلي معبد مقدس تقريباً به يك قرن پيش باز مي گردد.
در زمان شاه طهماسب صفوي پس از جمع آوري آجرهاي كاشي ، گنبدي با آجرهاي طلا در بالاي گنبد عقب ساخته شد. اين همان گنبدي است كه امروزه از خارج ديده مي شود. در جريان قيام ازبكستان ، آجرهاي طلايي گنبد غارت شد.

در سال 1009 ه.ش ، هنگامي كه شاه عباس صفوي آن روز با پاي پياده از اصفهان پايتخت به سمت مسجد سفر كرد ، مدتي در مسجد ماند و دستور داد كه دوباره گنبد مقدس را با آجرهاي مسي و گچ طلا گچ كردند و اين توسط كمال الدين محمود. همانطور كه در كتيبه گنبد مشاهده مي شود ، اين كار در سال 1010 آغاز شد و در سال 1116 به پايان رسيد. متن كتيبه گنبد ، خوشنويس مشهور ايراني عليرضا عباسي ، و سطر سوم با قلم طلايي روي زمينه فيروزه اي نوشته شده است:

بسم الله الرحمن الرحيم. توفيق بزرگ خداوند متعال. سلطان بزرگ ، حامي پادشاهان عرب و غير عرب ، صاحب سلسله نبوت ناب و خاندان عالي شكوه ، گرد و غبار پاي خادمان اين باغ يادبود مقدس ، اجداد ناقص وي ، سلطان بن سلطان ابو- مظفر شاه عباس الموسوي. بنابراين او خوشحال شد كه با پاي پياده از سلطنت اصفهان براي زيارت حرم شريف مي آيد و با تزئين اين گنبد از كساني كه در يك هزار و ده سال پول خود را پس انداز كردند ، افتخار يافت و در يك سال شانزده به پايان رسيد. هزار
بنابراين ، گنبدي كه اكنون ديده مي شود همان بنايي است كه قدمت آن حدود چهارصد سال است.

در سال 1084 هجري شمسي و در زمان شاه سليمان صفوي ، در پي زلزله ، گنبد مقدس آسيب ديد و تعدادي از آجرهاي طلايي آن برداشته شد. او دستور داد تا گنبد را دوباره بسازند و كتيبه اي را براي بيان داستان اضافه كرد. اين كتيبه اكنون به صورت چهار خار در اطراف گنبد مقدس پيدا شده است. متن كتيبه به شرح زير است:
به بركت خداوند متعال ، كه آسمان را با تزئينات سيارات آراسته و اين گنبدهاي شريف را با مرواريدهاي داري الثاقب ، اگر عادل ترين ، بزرگترين ، سخاوتمندترين ، شريف ترين از پادشاهان زمين ، در صف و نزول ، مروج ، امامان معصوم ، آداب و رسوم نياكانش ، سلطان ناب سلطان بن سلطان شاه سليمان ال صفوي موسوي بهادرخان اين تخت سلطنتي را تذهيب و آراست و اگر با آن لمس شد شكست و آجرهاي طلايي آن تجديد و بهبود مي يابد. شهر به دليل زلزله در روز چهارم مانند خورشيد درخشيد. بيست و بيستم و نوزدهم سال اين تجديد جديد در سال هزار و هشتاد صورت گرفت. نوشته شده توسط محمدرضا امامي.
اين متن زيبا و ادبي توسط استاد ، فقيه و نويسنده معروف عصر صفويه ، مرحوم آقا حسين خوانساري (م) نوشته شده است كه در زمان خود قدرت زيادي براي نوشتن متون ادبي داشت.
در سال 1353 شمسي ، آجرهاي طلايي گنبد كه با گذشت زمان شفافيت و درخشندگي خود را از دست داده بودند ، در زمان سلطنت آستانه رضوي عبدالعظيم واليان ، آجرهاي طلا را از جاي خود برداشته و بار ديگر آجرها را با آب طلا برداشته اند. وان ها را با آبكاري طلا به روش آبكاري اشباع كرده و لايه را تا حدود 2 ميكرون اندازه گيري كنيد. (لازم به ذكر است كه هر ميلي متر حاوي يك هزار ميكرون است) و در جاي خود نصب شده است. سرپرست دستور داد كه هر آجر برداشته شده بايد يك عدد داشته باشد تا پس از پروژه لايه بندي طلا و ترميم آجر ، هر آجر را در محل اصلي خود قرار دهند. كار مرحوم ابراهيم جارگرباشي ، رئيس كارگاه تذهيب گنبد مطهر اميرالمومنين در نجف اشرف كه به دستور نادرشاه افشار در سال 9 انجام شد ، توسط همه آجرها براي قرار دادن شماره انجام شد. از آجرهاي روي گنبد و امضاي آن در آن زمان گفت كه اين پيش بيني خود كمك زيادي به تخمگذار هر آجر مي كند.
گفتني است مساحت گنبد مطهر امام رضا (ع) حدود 2 متر مربع است كه داراي دو قسمت ساقه و گنبد است. گنبد با سيزده هزار و صد آجر طلا پوشيده و تزئين شده است.

ابعاد گنبد به شرح زير است.
زير سقف گنبد داخلي ، از كف معبد ، ارتفاع 18.8 متر است
ارتفاع از كف معبد تا بالاي گنبد طلاي خارجي 20/31 متر است
ارتفاع از اولين تذهيب تا بالاي گنبد 40/16 متر است
ارتفاع يقه گنبد 50/3 متر است
جو در فضاي باز 10/42 متر